سوالات متداول
در این بخش، ما از تجربه گسترده همکاران خود که با اسناد مصر ی و دنیای عرب‌زبان گسترده‌تر کار کرده‌اند بهره برده‌ایم و برخی از راهنمایی‌های آنان را که برای پایگاه داده‌های دیجیتالی شرق مکنون نیز قابل اعمال است، به‌کار برده‌ایم.
پایگاه شرق مکنون
پایگاه شرق مکنون چیست؟
- در ماه مه 2025 پایگاه داده های دیجیتال شرق مکنون شامل 1182 سند است. این شامل 367 سند تایپ شده و 178 سند تایپ شده و ترجمه شده به انگلیسی می باشد.
چه نوع متونی اینجا به طور دیجیتال نگهداری می‌شوند؟
- تقریباً 90 درصد از قطعات پایگاه داده‌های دیجیتال شرق مکنون از اسناد گرفته شده‌اند: نامه‌ها، اسناد قانونی، فهرست‌ها، حساب‌ها، اسناد دولتی و سایر نوشته‌های روزمره و آثار جانبی.
- ده درصد باقی‌مانده قطعات ادبی و شبه ادبی هستند، شامل مناجات، تورات، عرفانی، طلسم، پزشکی، نجوم، واژه‌نامه‌نگاری، شعر و الهیات.
- در این دوره، کاغذ، پوست‌نوشته و سایر مواد نوشتاری معمولاً دوباره استفاده می‌شدند. این عمل اغلب منجر به نوشتن دو متن کاملاً جداگانه روی دو طرف یک قطعه کاغذ، پوست‌نوشته یا سطح نوشتاری دیگر می‌شد. در پایگاه داده‌ی ما، اگر متن رو (recto) و پشت (verso) به هم مرتبط باشند یا اگر پشت خالی باشد، سند یک شماره قفسه دریافت می‌کند، مانند: 'Ms.Heb.8333.99.' برعکس، زمانی که رو و پشت هیچ ارتباطی به هم ندارند، هر طرف شماره قفسه جداگانه ای دریافت می‌کند، مانند: 'Ms.Heb.8333.67recto' و 'Ms.Heb.8333.67verso.'
اسناد پایگاه داده‌های دیجیتالی شرق مکنون در کجا نوشته شده‌اند؟
- تمام اسناد از ایران، افغانستان و آسیای مرکزی به ما رسیده‌اند.
متون مربوط به چه زمانی هستند؟
- اکثر اسناد پایگاه داده‌های دیجیتال شرق مکنون مربوط به دوره بین سال‌های ۷۳۷ تا ۱۲۲۱ میلادی هستند.
در حال حاضر اسناد IEDC کجا هستند؟
- اسناد IEDC اکنون در کتابخانه ها و مجموعه های خصوصی در سرتاسر دنیا نگهداری می شوند.
برای اطلاعات بیشتر، به ابزارهای پژوهشیمراجعه کنید.
پایگاه دیجیتال شرق مکنون
پایگاه داده‌های دیجیتال شرق مکنون چیست؟
- IEDC یک پایگاه داده است که به قطعات متنی از شرق اسلامی قرون وسطی اختصاص دارد که در حال حاضر در حوزه عمومی قرار دارند ولی پراکنده اند و دسترسی به آن‌ها دشوار است.
- IEDC همچنین شامل مهرها و موم‌ها که بر روی اسناد نگهداری شده‌اند، می‌باشد.
پروژه چگونه آغاز شد؟
- IEDC در سال ۲۰۱۹ توسط آرزو آزاد برای دیجیتال‌سازی نسخه‌برداری‌ها و ترجمه‌های اسناد از شرق اسلامی تأسیس شد. اولین نسخه‌برداری‌های آپلود شده متعلق به اعضای هیئت مدیره شرق مکنون، نیکولاس سیمز-ویلیامز and جفری خانهستند.
- از طریق برنامه شرق مکنون، IEDC شامل نسخه‌برداری‌ها و ترجمه‌های بسیاری از پژوهشگران دیگر، به همراه توضیحات و ابزارهای پژوهشی شده است.
برنامه شرق مکنون چیست؟
- برنامه شرق مکنون در حال حاضر توسط شورای تحقیقات اروپا (ERC) تحت برنامه افق تحقیقاتی و نوآوری اتحادیه اروپا ۲۰۲۰ (پروژه Go.Local، توافق‌نامه گرنت شماره 851607) و توسط شورای تحقیقات هنر و انسان‌شناسی برای پروژه Persdoc تأمین مالی می‌شود.
- برای اطلاعات بیشتر، به بخش ما کی هستیم در سایت برنامه شرق مکنون مراجعه کنید.
برنامه شرق مکنون برای چه کسانی است؟
- برنامه شرق مکنون به‌عنوان یک منبع برای پژوهشگران حرفه‌ای اسناد عمل می‌کند، اما طوری طراحی شده است که برای غیرمتخصصان، از جمله دانشجویان و عموم مردم نیز قابل دسترس باشد.
- هر کسی که به تاریخ اجتماعی و اقتصادی خاورمیانه قرون وسطی و اوایل دوران مدرن، آسیای مرکزی و جوامع چند دینی آن علاقه‌مند باشد، می‌تواند از IEDC بهره‌مند شود.
- رشته‌های پژوهشی دیگر می‌توانند از دیدگاه‌ها، منابع و روش‌های ما استفاده کنند، مانند پروژه‌های دیگر انسان‌شناسی دیجیتال، زبان‌شناسان، حامیان Open Source، کتابداران، آرشیویست‌ها و مهندسان نرم‌افزار.
اهداف IEDC چیست؟
- فراهم کردن دسترسی به اسناد از شرق اسلامی (ایران، افغانستان و آسیای مرکزی) و محصولات دیگر تحقیقاتی در مورد این متون، از جمله یادداشت‌های منتشر نشده و ابزارهای پژوهشی که توسط پژوهشگران این حوزه تهیه شده است؛
- تسهیل دسترسی به اسناد برای تشویق تحقیقات در تاریخ جهان پیشامدرن؛
- ثبت تمام اسناد مستند از اسناد بامیان (که به‌نام «گنیزه‌ی افغانستان» نیز شناخته می‌شود)، و سایر مجموعه‌های مرتبط از افغانستان، مانند اسناد فیروزکوه و اسناد باختری، همچنین اسناد قرون وسطی از ایران مانند آرشیوهای طبریستان.
ساختار ورودی‌های IEDC چگونه است؟
- ورودی‌های IEDC شامل پنج نوع اطلاعات هستند:
- طبقه‌بندی‌ها: هر سند با یک شماره قفسه (شماره کالای موجود در مجموعه‌ای که در آن نگهداری می‌شود) عنوان‌گذاری شده و به یکی از شش نوع طبقه‌بندی شده است، که از پروژه مشهور Princeton Geniza Project: اقتباس شده است: سند قانونی، نامه، فهرست یا جدول، متن شبه‌ادبی، یا سند دولتی/اداری.
- اطلاعات توصیفی: دو سوم از ورودی‌های ما دارای توضیحات دقیق در مورد محتوای سند هستند. بسیاری از آن‌ها همچنین دارای #برچسب هستند، اما برچسب‌ها جامع نیستند؛ آن‌ها فقط نمایانگر علایق پژوهشگرانی هستند که این برچسب‌ها را درست کرده‌اند.
- تصاویر: در حال حاضر، تصاویر از سه مجموعه نمایش داده می‌شود: کتابخانه ملی اسرائیل، آرشیو ملی افغانستان و مجموعه‌های خلیلی (به زبان‌های باختری، عربی و فارسی). تصاویر طبق چارچوب International Image Interoperability Framework (IIIF) نمایش داده می‌شوند. با پذیرش بیشتر IIIF توسط مؤسسات نگهدار گنیزه‌ها، تصاویر آن‌ها به سایت ما اضافه خواهد شد.
- نسخه‌برداری‌ها: از آنجایی که خواندن خط‌‌نگاری کاتبان قرون وسطی می‌تواند دشوار باشد، پژوهشگران نسخه‌های تایپ‌شده‌ای تهیه می‌کنند که به راحتی قابل خواندن و جستجوی دیجیتال هستند. نسخه‌برداری‌ها همچنین به عنوان ویرایش‌های علمی شناخته می‌شوند. در حال حاضر، IEDC دارای ۸۸ نسخه‌برداری است و نسخه‌های بیشتری نیز در آینده اضافه خواهند شد.
- سوابق علمی: سوابق ما مشخص می‌کند که چه کسی سند را نسخه‌برداری کرده (همچنین اینکه آیا نسخه‌برداری منتشر شده است و در کجا). همچنین کتاب‌ها و مقالات منتشرشده یا یادداشت‌های منتشرنشده‌ای را که اطلاعات توصیفی ما از آن‌ها استخراج شده است، فهرست می‌کند.
مدل داده‌های شما به طور مختصر چیست؟
- اولاً: مدل داده‌ای چیست؟ مدل داده‌ای روشی است برای سازماندهی انواع مختلف داده‌ها (برخی از مثال‌های آن در مورد ما: اسناد، قطعات، تصاویر و توضیحات) و استانداردسازی نحوه ارتباط آن‌ها با یکدیگر.
- در هسته‌ی مدل داده‌ای ما، رابطه‌ای چند به چند بین قطعات فیزیکی و واحدهای متنی که ما آن‌ها را اسناد می‌نامیم، وجود دارد. یک قطعه واحد می‌تواند شامل چندین سند باشد، مانند زمانی که یک کاتب از پشت یک صفحه سفید برای نوشتن متن دیگری استفاده کرده باشد. بالعکس، یک سند می‌تواند در چندین قطعه نوشته شود، مانند زمانی که متنی پاره شده و قطعات آن اکنون دارای شماره‌های کلاسمارک مختلف هستند و/یا در کتابخانه‌های مختلف نگهداری می‌شوند.
چه قواعد نسخه‌برداری فیلولوژیکی را دنبال می‌کنید؟
- IEDC از مجموعه‌های مختلفی از قواعد نسخه‌برداری استفاده کرده است که گاهی منعطف به انتخاب‌های ویرایشگران متنی است که نسخه‌های آن‌ها را دیجیتال‌سازی کرده‌ایم.
- قواعد نسخه‌برداری IEDC شامل IJMES Arabic برای عربی و فارسی، به علاوه IJMES Persian برای نامه‌هایی که تنها به فارسی نوشته شده‌اند (گ, پ, ژ).
چگونه می‌توانم در IEDC مشارکت کنم؟
- ما تیمی از پژوهشگران باپشتکار و بااستعداد داریم که از جاهای مختلف به ما پیوسته‌اند. این تیم شامل دانشجویان کارشناسی، دانشجویان تحصیلات تکمیلی، پسا-دکتراها و اعضای هیئت علمی از دانشگاه آکسفورد و سایر مؤسسات، به علاوه معلمان، کتابداران و دیگر حرفه‌ای‌های علاقه‌مند به مطالعات اسلامی و ایرانی است.
- اگر می‌خواهید اطلاعاتی به IEDC اضافه کنید، به زودی لینک‌هایی به رکوردهای اسناد خواهیم افزود که از طریق آن‌ها می‌توانید پیشنهادات خود را اضافه کنید. در این میان، لطفاً با ما تماس بگیرید از طریق: invisible_east@conted.ox.ac.uk.
- اگر که می‌خواهید نظری برای تیم Invisible East دارید و یا دوست دارید با ما در تماس باشید، لطفاً برای ما ایمیل بفرستید. در ضمن می توانید مشترک فصل نامه مای باشید invisible_east@conted.ox.ac.uk.
مهارت‌ها
برای خواندن اسناد IEDC چه زبان‌هایی را باید بلد باشم؟
- ما ترجمه‌های انگلیسی بسیاری را در IEDC گنجانده‌ایم.
- IEDC شامل متونی به 13 زبان و نه خط است. زبان ها عبارتند از عربی، فارسی، فارسی یهودی، فارسی میانه، باختری، سغدی، ختنی، تبتی، چینی، سانسکریت، عبری، اویغور قدیمی و ترکی.
- برای اطلاعات بیشتر در مورد زبان‌هایی که برای مطالعه قطعات IEDC مفید هستند، به ابزارهای پژوهشی.
صبر کن. این فارسی مثل فارسی‌ای که من یاد گرفته‌ام که بخوانم نیست. چه خبره؟
- فارسی مدرن چاپی از خط کتابی گرفته شده است که یک ثبت رسمی از فارسیی است که کاتبان برای گرفتن دستمزد برای کپی کردن متن یک کتاب یا تلاش برای تحت تأثیر قرار دادن خوانندگان خود می‌نوشتند. کاتبانی که برای مقاصد روزمره می‌نوشتند، معمولاً از دست‌خط‌های غیررسمی استفاده می‌کردند که درجات مختلفی از خوشنویسی داشت. علاوه بر این، فارسی موجود در IEDC یکی از قدیمی‌ترین فارسی‌های زنده است که به خط اصلی نوشته شده و در آن زمان قوانین نوشتاری متفاوت از آنچه که چندین قرن بعد ظاهر شد، وجود داشت. برای یک خط زمانی (timeline)از نوشتار فارسی، به این نمودارمراجعه کنید.
- یادگیری خواندن دست‌نویس‌های فارسی پیشامدرن مهارتی است که می‌توان آن را با تمرین مستمر فرا گرفت (ممکن است بخواهید با اینراهنمای خط‌شناسی که توسط پژمان فیروزبخش برای پژوهشگران شرق مکنون و هر کسی که علاقه‌مند است ایجاد شده، شروع کنید).
چرا در اسناد فارسی و عربی اینقدر نقطه کم است و چگونه انتظار دارید من این خط‌های نامفهوم را بفهمم؟
- خواندن دست‌خط اسناد فارسی و عربی به دشوار بودن معروفند. برخی از چالش‌های معمول عبارتند از:
- کمبود نقطه گذاری معمول امروزی که باعث می‌شود بسیاری از اشکال حروف مبهم باشند؛ پدیده نقطه‌گذاری پراکنده الهام‌بخش این مطالعه کلاسیکبوده است.
- عدم تمایل کاتبان به بلند کردن قلم، که باعث ایجاد اتصالات غیراصولی بین حروف می‌شود، که در نوشتار استاندارد فارسی و عربی باید جدا بمانند (مثل وصل بودن حرف الف به حرفی که بعد از آن بیاید).
- Verschleifung (به معنای «لغزش» یا «پیوند نرم» است) به خطی گفته می‌شود که در آن برخی حروف حذف می‌شوند یا با حروف دیگر ادغام می‌گردند. همچنین شامل لیگاتور (پیوند) نامعمولی الف با حرف پس از خود می‌شود.
چه مهارت‌های اضافی‌ای برای مطالعهٔ اسناد شرق مکنون (IEDC) نیاز است؟
- صبوری و برنامه اکسل (spreadsheets).
- صبوری ضروری است، چون این متون هنوز به‌طور عمیق مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند.
- ثبت دقیق اطلاعات نیز مهم است، چرا که هزاران سند بدون ترتیب وجود دارند. اگر پیش‌تر در آرشیوی کار کرده باشید، شاید از این مزیت برخوردار بوده‌اید که دیگران پیش از شما ساختاردهی لازم را انجام داده باشند. اما در کار با قطعات IEDC، اغلب شما خودتان در حال گردآوری آرشیو شخصی‌تان هستید (یا به‌اصطلاح فنی، «dossier»، به‌ویژه وقتی که این مواد در اصل آرشیو نشده بوده‌اند). ما از اکسل استفاده می‌کنیم.
- دیگر مهارت‌های فنی که احتمالاً در این مسیر به‌دست خواهید آورد شامل موارد زیر است: درک ساختار اسناد حقوقی تشخیص کاتبان از طریق دستخط‌شان شناخت اسامی سکه‌ها و واحدهای وزن و اندازه یادگیری الگوی شناسه‌های قفسه (shelfmarks) در ده‌ها مجموعهٔ کتابخانه‌ای.
برای اطلاعات بیشتر به صفحهٔ ابزارهای پژوهشی ما سر بزنید!
«اوراق بامیان» درست است یا «گنیزه‌ی افغانستان»؟
- کتابخانهٔ ملی اسرائیل، با الهام از «گنیزه‌ی قاهره» که مشهور است، به‌سرعت واژهٔ «گنیزه» را به مجموعه اسنادی که از افغانستان آمده بودند نسبت داد. با این حال، هیچ مدرکی نشان‌گر این نیست که این اسناد از گنیزه‌ای (اصطلاحی عبری برای انبار متون بلااستفاده در نزدیکی کنیسه) آمده باشند. بلکه، پژوهشگران شرق مکنون توانسته‌اند نام مکان‌های بسیاری را در این اسناد شناسایی کنند که آن‌ها را به ناحیهٔ بامیان نسبت می‌دهد.
آیا محل اکتشاف این متون معلوم است؟ اگر نه، مسائل اخلاقی مرتبط با کار روی آن‌ها چیست؟
- بسیاری از این متون منشأ مشخص یا مستند ندارند. این مسئله پژوهشگران را در برابر یک دوراهی اخلاقی قرار می‌دهد، چرا که نمی‌خواهیم به خرید و فروش منابع بدون منشأ مشروعیت ببخشیم یا آن را تشویق کنیم. در مورد افغانستان، جنگ و فقر باعث شده دولت این کشور نتواند به‌راحتی بر انتقال میراث فرهنگی نظارت کند یا بستری برای حفاظت و پژوهش فراهم آورد. ما امیدواریم جامعهٔ بین‌المللی از دولت افغانستان برای توسعهٔ یک سامانهٔ نظارتی مؤثر، و همچنین یک راهبرد گسترده برای حفاظت و نگهداری از این میراث پشتیبانی کند. در مورد منابعی که هم‌اکنون در حوزهٔ عمومی قرار دارند، مهم است که مردم افغانستان و نیز جامعهٔ پژوهشگران و مخاطبان عمومی بتوانند به آن‌ها دسترسی داشته باشند و با محتوای آن‌ها و تفسیرهای تاریخی آشنا شوند. پایگاه شرق مکنون یکی از همین پلتفرم‌های به‌اشتراک‌گذاری اطلاعات است.